Vandaag ga ik terug in de tijd. Ik neem een duik in de geschiedenis van het pottenbakken in Stoke-on-Trent met een bezoek aan het Gladstone Pottery Museum. Gelukkig is deze pottenbakkerij - een van de honderden die in en rond Stoke werden gebouwd in de 18e eeuw - bewaard gebleven voor het nageslacht.
De vraag naar fijn aardewerk was indertijd zeer groot. Er werd dan ook uitbundig gestookt in de unieke kalkovens. Met steenkool. Dit zwarte goud was ook noodzakelijk voor de vele stoommachines in de andere industrietakken. De toepassingen waren legio: in de mijnen om grondwater weg te pompen, in de textielindustrie voor het weven van katoen en voor het vervoer over water en spoor. Het gebruik van steenkool tijdens de industriële revolutie vanaf 1750 resulteerde in zwartgeblakerde steden. Door deze vervuiling werd het centrale deel van Engeland tot ver in de 20e eeuw Black Country genoemd.
Als ik in de buurt kom van het museum zie ik de uit rode en zwarte bakstenen opgetrokken oude fabriek met de typische op een fles lijkende ovens. Het ademt een sfeer van ambacht en gepolijste glorie. Het is indrukwekkend als je deze vergelijkt met de kale, niet tot de verbeelding sprekende, industriegebouwen aan de flanken van het gebouw. Wat zou het een plaatje zijn geweest als het museum, net als de vele kastelen in Engeland, op een heuvel had gestaan. Een indrukwekkend gezicht zou dat zijn.
Ik besluit eerst warm te lopen met een kopje koffie in het Café op de eerste verdieping. Geheel in stijl kom ik terecht in een oude bedrijfskantine met stoelen en tafels uit een ver vervlogen tijd. De manier van koffiezetten is dat ook. Er is geen espresso of cappuccino te krijgen, maar gewone ouderwetse filterkoffie. De koffie die vies wordt als het te lang op een opwarmplaatje staat. Ik ben pardoes terug in de tijd. De tour kan niet beter beginnen.
Een genummerd plattegrond helpt me onderweg. Er zijn overal informatieborden met verhalen over het leven en werken in die tijd. Ik lees. Loop verder. Lees. Draal wat. Laat iets op me inwerken. Soms lijkt het alsof de tijd de afgelopen tweehonderd jaar heeft stil gestaan. Het handgereedschap van destijds bijvoorbeeld, wordt nog steeds door hedendaagse pottenbakkers gebruikt.
Ik lees dat vrouwen op de tweede rang kwamen wat betreft functies en salariëring. Kinderen kwamen er helemaal bekaaid vanaf. Op zeer jonge leeftijd stonden ze al wel zestien uur zwaar en vies werk te verrichten voor heel weinig geld. Als ze pech hadden werkten ze al vanaf hun vijfde levensjaar. Als ze geluk hadden een aantal jaren later. De fabrieken heetten toen nog workshops waardoor de inspectie geen sancties kon opleggen tegen deze kinderarbeid. De kinderen waren immers apprentices ofwel leerlingen die een vak werd geleerd. Deze werkwijze leidde ertoe dat de overheid steeds meer maatregelen nam ter bescherming van kinderen.
De informatie zet mij aan het denken. Sommige aspecten van het leven zijn van alle tijden. Anno onze eenentwintigste eeuw zijn er wereldwijd nog steeds grote verschillen in leef-, woon- en werkomstandigheden van en voor kinderen. Er zijn hele grote sprongen voorwaarts gemaakt, maar uitbuiting en misbruik is en blijft helaas actueel.
Kinderen uit deze streek dartelen vandaag in ieder geval vrolijk en uitgelaten over het terrein. Er zijn hier veel mogelijkheden ter lering ende vermaak. Er zijn demonstraties om kennis te maken met het pottenbakkersvak en workshops voor de kinderen waar ze hun pottenbakkersvaardigheden kunnen uitproberen of aanscherpen. Ze kunnen een bepaald object handmatig maken van klei, een vaasje draaien op een pottenbakkersdraaitafel of een kwast ter hand nemen. De kleintjes verkennen maar wat graag alle hoekjes en gaatjes van het terrein, klimmen in de kalkovens om ze aan hun kritisch onderzoekende blik te onderwerpen. Samen met oma en opa is het natuurlijk altijd feest. Heerlijk om deze grootouders te zien glunderen als ze naar het kleine grut vol levenslust kijken.
De slechte woon-, leef- en werkomstandigheden in het verre verleden trof iedereen. Een derde van de kinderen haalde hun vijfde levensjaar niet. Dit door o.a. mazelen, roodvonk, difterie en darmziekten. Als het kind deze dans ontsprongen had was het vooruitzicht een hard bestaan. De bijdrage van kinderen aan de familiekas was onontbeerlijk. Ze moesten wel werken.
De twee voornaamste doodsoorzaken voor vrouwen en mannen - velen stierven voor hun vijfenveertigste levensjaar - waren stoflongen en longvergiftiging. Loodvergiftiging verliep niet alleen via de longen, maar ook via de huid. Het werken met verf, waar lood in zat, veroorzaakte geheugenverlies, epilepsie en zelfs aantasting van de pezen met als uiterste consequentie verlamming. Vrouwen kregen te maken met miskramen.
In het Doctors House draait een zwart-wit film waarin de nare longkwalen uit die tijd worden uitgebeeld. Het ontneemt niet alleen mij de adem. Het benauwde kamertje is ineens te klein voor meer mensen die snel op zoek gaan naar verse lucht op de binnenplaats.
De doktoren konden veelal alleen de symptomen van deze ziekten verzachten. Er bestonden nog geen genezende medicijnen of andere remedies. Het verband tussen slechte hygiëne en slechte gezondheid kwam in opgang doordat de rijken ook werden getroffen door een aantal ziekten die gemeengoed waren onder de armen. Toen werd er geïnvesteerd in betere hygiënische omstandigheden op het werk en in de woonwijken.
Die investering was hard nodig, want de omstandigheden in de (krotten)wijken waren letterlijk en figuurlijk ziekmakend. De leefwijze uit die tijd wordt uitgebeeld in een nagebouwd woonhuisje van toen. Het huisje heeft zwartgeblakerde muren en kleine vertrekken waarin ook varkens en kippen rondscharrelen. Overigens waren er genoeg gezinnen die maar één vertrek met één klein raampje hadden om in te leven. Met een emmer in die kamer dat als wc diende. Het nagebouwde huisje hier in het museum is eigenlijk luxe in vergelijking met andere huizen uit die tijd. De wc in dit huisje is gesitueerd in een aparte ruimte. Het heeft een houten plank met een gat waaronder een emmer staat dat alle uitwerpselen opvangt. Vaak werden deze emmers niet bijtijds geleegd waardoor die overliep en de varkens en kippen letterlijk een graantje meepikten. De inhoud van de volle emmers werd dan op straat gegooid, vaak gewoon via het raam, op een nabij gelegen veld of in een rivier geleegd. Met alle gevolgen van dien.
In een nagebouwde tunnel, dat een riool van London voorstelt, draait een film waarin een rat vertelt dat het leven in een riool bepaald niet makkelijk is. Een kind kijkt volledig gebiologeerd naar de film. Als zijn ouders opstaan wil hij nog niet weg. Zijn moeder legt uit dat er nog steeds een netwerk van deze riolen onder London aanwezig is en dat het inmiddels is vernieuwd. Of hij daar in de zomer een kijkje wil gaan nemen? Dat wil hij wel. Met moeite trekt hij zich los van de indringende film. Zijn hersentjes draaien overuren.
De mijne ook. De duik in het nog niet zo verre verleden stemt mij optimistisch over de ontwikkelingskracht van de mens. Ik realiseer me hoe ‘rijk’ we zijn in het westen. Hoe rijk ik ben. Tegelijkertijd doet mij ook beseffen hoe (bewuste) onwetendheid en uitbuiting mensonterende omstandigheden kunnen voortbrengen. Dat is ook van deze tijd. De naam ‘Gladstone’ is dan ook heel passend: het maakt blij, maar ligt ook als een zware steen op mijn maag.
